ویژگی های فرهنگ جاهلی عرب، در دوره امام علی علیه السّلام را می توان چنین بیان کرد:
1. زندگی قبیله ای، که در آن فرد، مسؤولیتی ندارد وهمه افراد قبیله، حتی در برابر اعمال اشخاص، پاسخ گو هستند.
2. مبارزه دائمی با طبیعت، به علت کمبود منابع حیات وبه تبع، جنگ وخون ریزی و قتل وغارت دائمی.
3. بت پرستی.
4. نژاد پرستی وتعصب نژادی وبه تبع، نابرابری اجتماعی بین عرب وغیر عرب، حتی در قبایل ودر بین جنس زن ومرد.
5. فحشا، فساد وحرام خواری.
این ویژگی ها در مواجهه با بعثت پیامبر صلّی اللَّه علیه وآله دچار انقلاب شدند؛ به ویژه در مدینه، در دوران حکومت پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه وآله، که زیر بنای تمدن اسلامی با فرهنگ ناب توحیدی پایه گذاری شد؛ اما پس از رحلت پیامبر صلّی اللَّه علیه وآله بعضی از این ویژگی ها، دوباره زنده شد وحیات مجدد آن ها تا زمان حکومت امام علی علیه السّلام ادامه یافت. مهم ترین ویژگی های زنده شده، تعصب نژادی، برتری نژادی عرب وقریش وانتصاب گرایی به جای شایسته سالاری است که اوج این فرهنگ را در زمان خلافت عثمان مشاهده می کنیم. پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلّی اللَّه علیه وآله عنصر شیخوخیت، در فرهنگ عرب (ساختار قبیله ای)، ابوبکر را حاکم کرد ومنزلت قریش به وی مشروعیت داد وسپس در دیگر خلفا تا دوره امام علی علیه السّلام ادامه یافت.
با توضیحاتی که گذشت، فرهنگ سیاسی عرب را می توان در قالب فرهنگ محدود - تبعی تعریف کرد؛ چون تنها به منافع خود وخویشاوندان می اندیشیدند ومفهوم کشور ومنافع ملّی برای ایشان بیگانه بود وتنها تابع بزرگ قبیله بودند.
بر این اساس، در جنگ های جمل، صفین ونهروان، مردم متوجه نبودند که حفظ کشور ونظام اسلامی، واجب است، حتی اگر با کشتن مسلمانان محقق شود. لذا علیه نظام اسلامی خروج کردند وبه علت این عدم آگاهی، در جنگ صفین به آسانی تحت تأثیر تبلیغات امثال معاویه قرار گرفتند.
دیگر این که، با توجه به سطوح چهارگانه ای (شیخ، اشراف، اعضای عادی وبردگان) که در قبیله بود، قشربندی اجتماعی در این زمان، عبارت بود از: 1. شیوخ ورؤسای قبایل؛ 2. ثروتمندانی که راه تجارت، مال فراوان اندوخته بودند؛ 3. طبقه متوسط (شامل بازرگانان جزء وعشیره های متنفذ)؛ 4. بردگان وستم کشان.
امام علی علیه السّلام با توجه به این که در دامان پیامبر گرامی اسلام صلّی اللَّه علیه وآله تربیت شده بود، شخصیت ایشان با فرهنگ مذهبی اسلام رشد کرده بود واز فرهنگ عرب جاهلی، بسیار فاصله داشت. مراد از فرهنگ مذهبی، فرهنگی است که هنجارها، سنت ها، آداب ورسوم وارزش های آن، همه از سرچشمه وحی نشأت گرفته باشد ویا مورد تأیید منبع وحی الهی باشد.
نکته مهم این که فرهنگ مذهبی اسلام، که با بعثت پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه وآله مطرح شد، نتوانست به طور کامل جایگزین فرهنگ سنتی عرب جاهلی شود. لذا هر چند در زمان حضور پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه وآله با توجه به ویژگی های شخصیتی ایشان، حالت غلبه بر فرهنگ جاهلی را نشان می داد، اما در زمان پس از رحلت پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه وآله نشان داد که غلبه کامل بر فرهنگ سنتی عرب جاهلی پیدا نکرده است، هر چند در زمان خلیفه اول ودوم، چون مقید به حفظ ظواهر بودند، بحران تعارض فرهنگ ها نمود آن چنانی نداشت، ولی در زمان خلیفه سوم، که مدافع ارزش های فرهنگ سنتی عرب جاهلی بود ودر زمان حکومت امام علی علیه السّلام، که به شدت مدافع ارزش های فرهنگ مذهبی اسلام بود وبا ارزش های جاهلی مبارزه می کرد، بحران تعارض فرهنگ ها (جاهلی واسلامی) به صورت جدی بروز کرد.

نوشتن دیدگاه