شواهدي در خود قرآن و حديث وجود دارد که نشان مي‏دهد که پيامبر متن مکتوبي را در دوره حياتشان و به احتمال بيشتر در نخستين سال‏هاي حضورشان در مدينه تدوين کرده‏بودند.(1) بر اساس برخي شواهد قرآني برخي از وحي منسوخ گرديده و يا به فراموشي سپرده شده‏است.(2)
در جايي از قرآن برخي آيات جايگزين برخي ديگر مي‏شوند.(3)
روايات اهل‏سنت در زمينه تدوين متفاوت هستند و تدوين قرآن را به پس از سال يازدهم هجري برمي‏گردانند.(4) و از آنجايي که تا قبل از وفات پيامبر انتظار مي‏رفت که برخي از آيات نسخ شوند، اهل‏سنت و حاميان اين روايت آن را منطقي مي‏دانند.(5)
داستان مربوط به اين روايت از اين قرار است که پس از کشته شدن بسياري از حافظان قرآن در جنگ يمامه، ابوبکر از بيم از بين رفتن بخش عمده‏اي از قرآن دستور تدوين آن را صادر کرد و زيدبن‏ثابت آن را تدوين نمود. وي دستور داد تا آيات را از حافظان بشنوند و اگر دو شاهد وجود داشت آن را بنويسند.(6) اوراق نوشته شده نزد ابوبکر و سپس عمر باقي ماند و در نهايت به عثمان رسيد. عثمان اين اوراق را به صورت درآورد و نسخه‏هاي چندي از آن را به مناطق مختلف فرستاد و دستور داد اگر مجموعه ديگري از آن يافت شد آن را بسوزانند.(7) اين نظريه اهل‏سنت باعث شد که از همان ابتدا در روايات اهل‏سنت از دست رفتن بخشي از وحي قبل از آنکه ابوبکر آن را جمع‏آوري کند به رسميت شناخته شود. نمونه‏هاي فراوان آن را در روايات آنها مي‏توان مشاهده کرد. به عنوان مثال عمر در مورد يکي از آيات که آن را به شکل مبهمي به ياد داشت بر اساس روايات اهل‏سنت گفته بود که تنها حافظ اين آيه در جنگ يمامه کشته شده لذا اين آيه از بين رفته‏است.(8) اخبار مشابهي نيز در مورد مصحف عثماني وجود دارد. اين اخبار حکايت از آن دارند که‏
بسياري از صحابه برجسته بخش‏هايي از وحي را که خودشان از پيامبر شنيده بودند در مصحف عثماني نمي‏يافتند. مثلاً ابي‏بن‏کعب سوره بيّنه را به شکلي که ادعا مي‏کرد از پيامبر شنيده مي‏خواند و لکن اين سوره با آنچه در مصحف عثمان بود متفاوت بود.(9) اين مطالب که در روايات خود اهل‏سنت آمده‏است موجب آن شد که متکلمان شيعي براي ردّ نظرات اهل‏سنت از اين روايات استفاده جدلي بکنند. دو تن از مشهورترين متکلمان شيعه يعني هشام‏بن‏حکم و هشام‏بن‏سالم در منازعات فرقه ايشان از اين ديدگاه اهل‏سنت استفاده کرده‏اند.(1 ) ابوعيسي ورّاق متکلم شيعي کتابي با عنوان «الحکم علي سوره لم‏يکن» نوشته است.(11) عنوان اين کتاب دلالت بر آن دارد که مؤلف بر ضد سنّيان(12) درباره حذف‏هايي از سوره بينه از روايات خودشان استفاده کرده که برخي معتقد بودند شامل اخباري بر ضد برخي از اشراف قريش بوده‏است. فضل‏بن‏شاذان نيشابوري بخش مفصلي از کتاب الايضاح را به از اهل‏سنت به سبب نقل اين نوع روايات که وثاقت و اعتبار قرآن را زير سئوال مي‏برد اختصاص مي‏دهد.(13) بايد اشاره کرد که تا نيمه نخست قرن سوم نظريات و اخباري چون رواياتي که محدثان اهل‏سنت نقل و تأييد مي‏کردند، هيچ جايي در جريان عمده تشيع نيافته بود محاسبي در قرن سوم مي‏گويد: شيعيان بر عثمان به دليل سوزاندن مصاحف و بخش‏هايي از قرآن جز مصحفي که خود تدوين کرده‏بود، ايراد مي‏گرفتند.(14) بر اساس نقل محاسبي شيعيان بر اساس مباني فقهي از عثمان خرده مي‏گرفتند که سوزاندن قرآن بدعتي ناروا و مستلزم بي‏احترامي به وحي مکتوب است. اين نظريه با اين عقيده فقهي شيعه تأييد مي‏شود که اجزايي از قرآن که ديگر نمي‏توان از آن استفاده کرد، بايد دفن گردد يا با آب شسته شوند اما سوزانده نشوند. نظريه پنهان شده پشت اين عقيده آشکارا مبني بر ارتباط بين آتش و گناه است و اشاره به اين است که به آتش انداختن قرآن گناه است و بر ناروايي سوزاندن کتاب با آتش دلالت دارد و اين که قرآن را بايد از سوزاندن دور داشت.(15) محاسبي اشاره‏اي به حمايت شيعيان از نظريه حذف و تبديل قرآن ندارد و اين نشانگر آن است که در آثار قرن سوم هنوز مسأله تحريف قرآن علي‏رغم اين که موضوعي جدلي و مورد اشاره متکلمان شيعي بوده ولي عقيده تمام جامعه شيعه نبوده‏است.
ائمه و فقهاي شيعه در قرن دوم عقيده‏اي را که متضمن تبديل و تحريف متن قرآن باشد، رد کردند. اين نکته با اين واقعيت مدلل مي‏شود که در فهرست طويل شِکوه‏هايشان بر ضد سه خليفه، به هيچ وجه اتهام دست بردن به متن قرآن بيان نشده‏است.(16) شکوه آنان بيشتر اين بود که خلفاء و پيروانشان متن قرآن را حفظ ولي معناي آن را تحريف کردند.(17) تلاش ائمه براي جلوگيري از مشکلاتي بود که ممکن بود بوسيله روايات سنّي که پيش‏تر به آن اشاره شد، بوجود آيد. به عنوان مثال آنان در برخي از موارد روايات را به گونه‏اي تأويل مي‏کردند که وثاقت مصحف عثماني را تأييد مي‏کرد. به عنوان مثال، نقلي از امام علي(ع) گوياي اين مسأله است که بخشي از قرآن درباره اهل‏بيت پيامبر سخن مي‏گويد و بخشي ديگر در مورد دشمنانشان.(18) اين دو دسته‏بندي در مورد مصحف عثماني ممکن بود اين ترديد را پديد آورد که بخش‏هايي از قرآن محتملاً به دلايل سياسي از متن حذف شده‏است. لکن ائمه آن را به گونه‏اي ديگر تفسير کردند. بر اساس اين تفسير، هر آيه‏اي از قرآن که درباره خوبي‏هاست، به اهل‏بيت پيامبر و هر آيه‏اي که راجع به شر است به دشمنان اهل‏بيت اشاره دارد.(19) در احاديث ديگري از ائمه اين مدعا که در روايات قديمي سنيان مطرح شده که نام علي(ع) و اهل‏بيت پيامبر در آيات گوناگون وجود داشته‏است، رد مي‏شود. بر اساس اين روايات علي(ع) و اهل‏بيت سبب نزول برخي از آيات بوده‏اند.(2 ) ائمه به پيروانشان تعليم مي‏دادند که قرآن را به عنوان کلمه قطعي خداوند و والاترين مرجع دين و معياري براي بررسي کذب روايات پي‏گيري کنند.(21) خطايي در قرآن وجود ندارد. ائمه بيان داشته‏اند: «قرآن حبل‏المتين الهي است و به دوره خاصي اختصاص ندارد. بلکه برهان ابدي و حقيقت جامعي براي همه افراد بشر است.(22) تنها جائي که نظر ائمه با مصحف عثماني تفاوت داشت، در سوره‏هاي ضحي و انشراح و قريش و فيل بود. ائمه و به دنبال آنها فقهاي شيعي تا امروز مدعي‏اند که سوره‏هاي فيل و قريش، آنگونه که از مصحف ابي‏بن‏کعب برمي‏آيد سوره واحدي هستند.(23) به همين گونه آنها دو سوره ضحي و شرح را دو بخش از يک سوره واحد مي‏دانند. اين نظر را برخي از علماي سنّي نظير عمربن‏عبدالعزيز و طاووس‏بن نيز تأييد کرده‏اند.(24) با وجود اين بسياري از قرائت‏ها، روايات و نظرات سنّيان، به احاديث شيعه راه يافت و به خطا به ائمه نسبت داده شدند. روشن است که بسياري از اين روايات شيعي دقيقاً رونويسي از مطالب ذکر شده در ادبيات حديثي اهل‏سنّت است که در کتاب‏هايشان يافت مي‏شوند.(25) تنها تفاوت در اين بود که در اين زمان در کتب شيعي با استناد به برخي از رجال شيعه و گاهي با سلسله سند رجال غير شيعي اما متمايل به شيعه نظراتي که دو سده در بين اهل‏سنت رواج داشت، ارائه مي‏شد. عامل ديگر که ظاهراً در ورود اين نوع احاديث به ادبيات شيعي سهم داشته، علاقه خاص پيروان برخي جريان‏هاي الحادي غلو در ميان فرقه‏هاي شيعه بوده‏است.(26)
اساساً به واسطه تلاش‏هاي مقاوم گروه‏هاي غلات در ميان جامعه شيعه تمام مطالب مربوط به اين موضوع به شکل شگفت‏انگيزي در نيمه نخست قرن سوم بر مبناي روايات مورد پذيرش اهل‏سنّت - که الگويي همانند با احاديث اهل‏سنت را دنبال مي‏کرد، شکل گرفت.
غلات تلاش‏هاي بيشتري در ديگر موارد مشابه، که نام علي(ع) يا اشاره‏اي به اهل‏بيت پيامبر مي‏توانست در آيه اضافه گردد، انجام دادند. به منظور طرح اين مدعا که مورد يا مواردي عمداً از قرآن حذف شده‏اند، نفوذ جامعي از اين تلاشها در کتاب القراءات سيادي که به کتاب التنزيل و التحريف نيز مشهور است، در دسترس است.
در آغاز ميانه قرن سوم هجري بسياري از محدثان شيعي تمايل داشتند تا وثاقت اين احاديث را بپذيرند. آنان همانند همتايان سنّي‏شان مدعي بودند که در قرآن حذف و تبديل‏هايي صورت گرفته‏است. محدثاني چون علي‏بن‏ابراهيم قمي و سعدبن‏عبداللّه اشعري آشکارا در زمره اين گروهند. ديگر فقها به نقل رواياتي که درباره اين موضوع بسنده کرده‏اند، بدون اينکه توضيح دهند که وثاقت آن را قبول کردند يا خير. اين فقها عبارتند از محمدبن‏مسعود عياشي، محمدبن‏يعقوب کليني، محمدبن‏عمر محمدبن‏ابراهيم نعماني.
با اين حال، اتفاق نظري درباره اين مسأله ميان محدثان شيعه نبود. به عنوان مثال، ابن‏بابويه که نماينده شاخه عالم‏تر مکتب محدثان است و نظراتش غالباً بيانگر ديدگاه آنان است، اين نظر را قوياً رد مي‏کند. جايگاه ابن‏بابويه همچنين موجب روشن شدن عقيده غالب ميان شيعيان معاصرش مي‏گردد. او مي‏نويسد: عقيده ما اين است قرآني که خداوند به پيامبرش محمد(ص) وحي کرده‏است، همان قرآن مابين‏الدفتين است، و همان است که در دست مردم است و غير از آن نيست... هر کسي که مي‏گويد قرآن بيشتر از متن کنوني است، دروغگوست.(27)
همچنين در کتب ملل و نحل اهل‏سنت نيز به عدم اتفاق نظر فقهاي شيعه در آن زمان اشاره‏اي وجود دارد. اشعري در مقالات الاسلاميين در خبري، نظر شيعيان زمانش را در مورد اين مسأله به دو گروه تقسيم مي‏کند: گروهي معتقدند بخش‏هايي از اصل قرآن حذف شده‏است، گرچه امکان نداشته که به متن چيزي اضافه و يا در متن دست‏کاري شده‏باشد. و گروه ديگر هر تغييري را انکار مي‏کنند.(28) شريف مرتضي در مورد اختلاف شيعيان در اين زمينه، شيعياني را معرفي مي‏کند که از نظر همتايان سنّي خود در اين مسأله حمايت کرده‏اند. اين افراد گروهي از محدثانند که نمي‏دانستند که چه مي‏گويند و به کجا مي‏روند. آنان هميشه پيرو و دنباله‏رو روايات هستند و بدون تعقل آنچه را که نقل شده چه خوب و چه بد مي‏پذيرند. ديدگاه اينان ارزش ندارد.(29) سيد مرتضي ادامه مي‏دهد: «در اين نظريات فقها، متکلمان و مناظره‏گران عقل‏گراي مذهب، چون ابوجعفرابن‏قبه، ابوالاحوص، اعقاب و اسلافشان هيچ گاه به تأييد عقيده‏اي در مورد نقصان قرآن برنمي‏خوريم»(3 ) نظر محدثان در مقابل فقهاي شيعه قرن چهارم رو به انحطاط نهاد و نهايتاً در دهه‏هاي نخستين قرن بعدي از صحنه حذف گرديد.(31)
شايد فرقه‏هاي غالي در قرون بعدي به اين نظر اعتقاد داشته‏اند، گرچه هيچ مدرکي وجود ندارد که اين حدس را تأييد کند. امروز برخي از آثار شيعيان طرفدار غلو در هند و پاکستان برمي‏آيد که مؤلفانشان بخش‏هايي از قرآن فعلي را از دست‏رفته مي‏دانند.(32) از پايان قرن چهارم تا کنون، کلاً هفت تن از فقهاي شيعه شناخته شده‏اند که از عقيده حذف و تغيير در مصحف عثماني - اساساً با اتکا به روايات سنّي درباره اين مسأله - حمايت کرده‏اند.(33) اين افراد تا حد بسيار زيادي وارثان فکري محدثانند و فقه‏شان نيز شبيه به محدثان است. با اين حال نظر تحريف قرآن در ادبيات شيعه نکته‏اي حاشيه‏اي ماند و تنها برخي از محدثان قرن سوم و چهارم از آن حمايت کردند.
علي‏رغم اين واقعيت مخالفان تشيع همه شيعيان سراسر تاريخ را متهم کرده‏اند که متن قرآن را تحريف‏شده مي‏دانند قديمي‏ترين اظهار نظر از اين دست در آثار جاحظ معتزلي ظاهر مي‏شود که همه شيعيان معاصرش را به چنين ديدگاهي متهم مي‏کند. اين نظر را ديگر متفکر معتزلي ابوالحسين خياط نيز تأييد کرده‏اند. با اين همه سبک و شيوه نگارش اين دو مؤلف در وصف نظريات همه جامعه شيعه مبتني بر نظريات برخي از افراد شيعي است و غالباً مقصود از متکلم و مجادله‏گراي شيعي هشام‏بن‏حکم است که اين منابع مدعي‏اند نظري نادرست در مورد قرآن داشته‏است. اين نکته در مورد کتاب خياط صادق است. کتاب وي اثري است خشم‏آلود، مملو از کلمات تند در حمايت از مجادلات فرقه‏اي و اين امر فرد را وامي‏دارد تا به دليل تمايلات معتزلي و ضد شيعي خياط در رهيافت او شک کند. و اما سومين معتزلي اين قرن ابوعلي‏جبّايي نيز چنين نظري را به همه شيعيان بدون تمايز نسبت داده‏است.(34) اين گفته ابوالحسن اشعري که شيعيان در زمان وي دو گروه بوده‏اند از روايات سه فرد معتزلي دقيق‏تر است باقلاني، دنباله‏رو اشعري، از غلات شيعه نيز سخن مي‏گويد، که اخباري دال بر موضوع تحريف جعل کرده‏بودند.(35)
قاضي عبدالجبار معتزلي ادعاي شيعيان را که نسل نخست مسلمانان متن قرآن را تغيير داده‏اند ذکر مي‏کند،(36) گرچه در اثري ديگر گفته‏است که بسياري از مناظره‏گران عقل‏گراي کلامي شيعه و شيعيان پيرو ديدگاههاي عقلي از اين اتهام مبرا هستند.(37) معتزليان بعدي و نيز برخي از اشعريان اقوال مشابهي را بدون هيچ گونه توضيح بيشتري ذکر کرده‏اند. چند دهه بعد ابن‏حزم اندلسي همه اماميه گذشته و حال را به اعتقاد به تحريف متن قرآن بواسطه افزودن‏ها، حذف‏ها و تبديل‏هايي متهم کرده‏است.
تنها استثناهايي که او ذکر مي‏کند، شريف مرتضي و دو تن از شاگردان وي هستند که نظر تحريف را رد کرده و هر کسي را که قرآن را تحريف‏شده بداند، کافر دانسته‏اند(38) اگر اين اتهام درست باشد، چگونه شريف مرتضي و همچنين ابن‏بابويه نيم قرن قبل از وي و طوسي نيم قرن بعد از او به صراحت گفته‏اند که فقط گروهي از محدثان شيعي از نظر تحريف متن قرآن حمايت مي‏کنند. ابومظفر اسفرايني فراتر رفته و گفته‏است که اماميه همگي توافق دارند که قرآن با افزودن‏ها و کاستن‏هاي صحابه تغيير يافته‏است.(39)
بيشتر مجادله‏گران سني مخالف شيعه تا زمان حال اين نظر را غالباً بدون پذيرش هيچ استثنايي بيان کرده‏اند. بسياري از محققان جديد مسايل اسلامي از جمله ايگناس (4 ) اين روايات و گفته‏ها را صحيح دانسته و سخنان مشابهي گفته‏اند.
جالب‏تر، سنّيان متأخر هستند که حتي شيعيان را به دليل مخالفت با اجماع ديگر مسلمانان - يعني سنّيان - آغازگر اين نظر دانسته‏اند.
مؤلفاني چون زمخشري و مؤلف اثر مجهول‏التأليف بعض فضائح الروافض داستان حيوان اهلي را که وارد خانه عايشه شد و کاغذي را خورد که بر روي آن دو آيه ثبت شده‏بود به شيعيان نسبت مي‏دهند. با اين که اين داستان را منحصراً سنيان نقل کرده‏اند و حتي رجال اين حديث را موثق دانسته‏اند.(41)
محمد عبدالعظيم زرقاني غلات شيعه را سرزنش مي‏کند؛ چرا که به زعم وي آنها مدعي‏اند که آيات قرآن در متن اصلي از لحاظ تعداد بيشتر بوده‏اند و سوره احزاب بزرگتر از متن کنوني بوده‏است و آيه 23 سوره احزاب اساساً اين گونه خوانده مي‏شده‏است:
«و کفي الله المومنين القتال بعلي بن ابيطالب»(42)
آن گونه که قبل از اين اشاره کرديم، همه اين مدعيات از مدعيات اهل‏سنّت بوده‏است.(43)
____________________________
1) زرکشي، البرهان في علوم القرآن، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم (قاهره، 1957) ص 235، و ص 238 و 237، السيوطي، الاتقان في علوم القرآن، تصحيح همان (قاهره، 1967)
2) سوره بقره آيه 1 6
3) سوره نحل آيه 1 1
4) ابن‏سعد، الطبقات الکبري،، 19 4، ج 3، ص 211؛ ابن‏ابي‏داوود، کتاب المصاحف،، 1937، ص 1
5) بيهقي، دلايل النبوه، ج 7، ص 154؛ زرکشي، البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 235 و 262
6) يعقوبي کتاب، بيروت 196 ، ج 2 ص 15؛ طبري، تاريخ، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1981، ج 3، ص 296
7) بخاري، صحيح، ج 3، ص 393 و ص‏394؛، سنن، ج 4، ص 347 و ص 348
8) ابن‏ابي‏داوود، کتاب المصاحف، ص 1 نمونه‏هاي ديگري نيز وجود دارند که در منابع زير يافت مي‏شوند: مالک‏بن‏انس،، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقي، (قاهره 1951م) ج 2، ص 824؛ سيوطي اتقان، ج 1، ص 2 6؛ احمدبن‏حنبل، مسند، ج 5، ص 183؛ السيوطي، اتقان، ج 3، ص 82 و ص 86؛ السيوطي، الدار المنثور، ج 5، ص 18 ؛ احمدبن‏حنبل همان، ج 6، ص 269؛ سيوطي، اتقان، ج 3، ص 84، عبدالرزاق، المصنف، ج 7، ص 379 و ص 38 و ص 5 و ص 52 و...
9) احمدبن‏حنبل، مسند، ج 5 ص 132؛ ترمذي، همان، ج 5، ص 132
1 ) خياط، الانتصار، ص 41؛ سياري، الجامع في القرآن، ص 42
11) نجاشي، کتاب الرجال، ص 372
12) نجاشي، همان، ص 48
13) فضل‏بن‏شاذان، کتاب الايضاح، ص 2 9 و ص 229
14) محاسبي، فهم‏السند، ص 24
15) محاسبي، فهم‏القرآن، ص 398 و ص 411
16) کليني، کافي، ج 8، ص 62 - 59
17) همان، ص 54 و 53
18) يعقوبي، تاريخ، ج 2، ص 136
19) العياشي، کتاب التفسير، ص 1 - 9 - شرف‏الدين استرآبادي، تأويل الآيات ؟؟؟، ج 1، ص 2 - 18
2 ) کتاب التفسير، (نجف 1354/1935)، ص 38 - 36؛ العياشي، همان، ج 1، ص 168
21) کليني، همان، ج 1، ص 7 - 69؛ ابن‏بابويه، عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 21
22) ابن‏بابويه، همان، ج 2، ص 13
23) سيوطي، اتقان، ج 1، ص 328
24) فخر رازي، تفسير کبير، ج 32، ص 2؛ سيوطي، اتقان، ج 1، ص 228
25) براي يافتن نمونه‏هاي اين مورد رجوع کنيد به: عياشي، کتاب التفسير، ج 1، ص 17 - 169 کليني، اصول کافي، ج 1، ص 345 و 344؛ کليني، همان، ج 2، ص 634؛ ابن‏بابويه، ثواب‏الاعمال، ص 1
26) باقلاني، الانتصار، ص 31
27) ابن‏بابويه، رسالة في الاعتقاد، (تهران، 137 )، ص 93
28) اشعري، مقالات، ج 1، ص 115 - 114
29) شريف مرتضي، جوابات الملايل ؟؟؟؟ الاولي، منقول در طبرسي، مجمع‏البيان، ج 1، ص 31
3 ) اسداللّه التوستري، کشف‏اليقين، ص 2 5 به نقل از شريف مرتضي
31) مجمع‏البيان، ج 1، ص 3
32) جعفريان، افسانه تحريف قرآن، ص 66
33) به عنوان مثال رجوع کنيد به حسين نوري، فصل‏الخطاب، ص 328 - 325
34) ابن‏طاووس، سعدالسعود، ص 144، به نقل از تفسير القرآن جبايي.
35) باقلاني، الانتصار، ص 31
36) عبدالجبار، تثبيت دلايل النبوة، ص 131
37) عبدالجبار، المغني، ج 2 ، بخش اول، ص 38
38) ابن‏حزم، الفصل في الملل و و النحل، ج 5، ص 4
39) اسفرايني، التبصيرفي‏الدين، ص 41
4 ) See Did Richtungen der Sslamischen Koranasiegung
41) زمخشري، کشاف، ج 3، ص 518
42) زرقاني، متاهل العرفان، قاهره، چاپ سوم، ج 1، ص 28
43) سيوطي، اتقان، ج 1، ص 242؛ کليني، کافي، ج 2، ص 634
--------------------------------------
سوال کننده : محسن معصومی
منبع : www.alsoal.ir

نوشتن دیدگاه