مضامین ادعیه
درنگى در آستان سه دعا
1. صلوات بر پیامبر و جانشینانش (دعاى چهارم)
2. دعاى قضاى حوائج ( دعاى ششم )
3. دعاى قنوت (دعاى 25)
آنچه از دعاهاى منقول از امامان شیعه به دست ما رسیده است، منبعى مطمئن و غنى براى شناخت تعالیم عرفانى و توحیدى امامان معصوم و ذخیره فرهنگى ارزشمندى براى بشریت است.
در كتب سیره و شرح حال امامان، دعاهایى از آن بزرگواران نقل شده است. برخى از عالمان و پژوهشگران نیز به گردآورى این ادعیه و تدوین «صحیفه»هاى ائمه علیهم السلام پرداخته اند و این، جدا از «صحیفه سجادیه» است كه ماجرایى ویژه و مستندى خاص دارد.
از سوى مؤسسه «الامام المهدى» ـ در قم، به سرپرستى استاد سیّد محمدباقر ابطحى اصفهانى ـ مجموعه اى شش جلدى تحقیق، تدوین و نشر یافته كه حاوى دعاهاى چهارده معصوم علیهم السلام است. جلد ششم این مجموعه، دعاهاى امام رضا تا امام مهدى علیهمالسلام را در بردارد. بخش خاص به امام یازدهم، عنوان «الصحیفة العسكریّة، الجامعة الادعیة الحادى عشر من الائمّة، الامام الحسن بن على العسكرى» را بر پیشانى خود دارد كه حاوى 51 دعاى كوتاه و بلند از آن امام همام است.
در این نوشته، مرورى گذرا به این ادعیه نورانى داریم، تا از گلگشت در این بوستان عرفان و معنویت، مشام جان را معطر سازیم و از میراث معنوى اهل بیت علیهم السلام بیشتر بهرهمند گردیم.
نگاهى اجمالى
در آغاز، مرورى بر دعاهاى منقول از امام حسن عسكرى علیه السلام داریم، تا با دورنمایه، مناسبت ها و جایگاه هاى این دعاها آشنا شویم:
1. دعاى امام در تسبیح خدا،
2. دعاى او در ستایش خداوند،
3. دعاى او در حمد خدا به خاطر دیدن فرزندش،
4. صلوات او بر پیامبر و یكایك جانشینانش،
5. دعاى او براى درخواست حاجت،
6. دعا براى حاجت طلبى از آستان پروردگار،
7. دعا براى قضاى حوائج پس از نماز،
8. دعا براى طلب روزى و طول عمر،
9. دعا در احتجاب و پناهندگى به حرز الهى،
10. دعا در احتجاب و پناهجویى به خدا،
11. دعا براى حرز و ایمنى،
12. دعا در پرهیز از وسوسه هاى شیاطین،
13. دعاى مظلوم علیه ظالم،
14. استعاذه از شرّ دشمنان،
15. تعویذ براى درمان تب،
16. تعویذ براى سر درد،
17. دعا براى درمان تب نوبه،
18. دعاى روز سوم شعبان،
19. دعا در ماه رمضان،
20. دعا در تعقیب نماز صبح،
21. دعا هنگام صبح،
22. دعاى صبح و عصر،
23. دعا براى ورود به مسجد،
24. دعاى دیگرى براى ورود به مسجد،
25. دعاى قنوت،
26. دعاى دیگرى براى قنوت،
27. دعا پس از فراغت از نماز،
28. دعا براى مشكلات در راه سفر،
29. دعا هنگام غذا خوردن،
30. دعا در ذكر حاملان عرش،
31. دعاى توسّل حضرت موسى علیه السلام به محمد و خاندانش علیهم السلام،
32. دعاى دیگر حضرت موسى علیه السلام،
33 ـ 37. دعاهاى دیگر توسل حضرت موسى علیه السلام به پیامبر و عترت او علیهم السلام،
38. دعاى او در مناجات امیرمؤمنان علیه السلام،
39 ـ 49. دعاهاى او درباره اشخاص گوناگون همچون: اسحاق بن اسماعیل، اشجع، عیسى بن صبیح و محمد بن على بن ابراهیم، (و ده جمله كوتاه دعایى)،
50. دعا براى ساعت یازدهم روز،
51. دعا براى توسل به امام عسكرى علیه السلام در ساعت یازده.
همچنان كه اشاره شد، تعدادى از این دعاها كوتاه و یك سطرى است، بخشى نیز بلند و چند صفحه اى و برخى هم متوسط.ناگفته نماند كه بعضى از این دعاها، از ائمه علیهم السلام دیگر هم نقل شده است؛ لذا محقق گرامى كتاب، با اشاره به اینكه این دعا در دعاهاى امام على یا امام صادق علیهماالسلام و... گذشت، از آوردن دوباره آن پرهیز كرده و تنها جملات نخست دعا را آورده است.
مضامین ادعیه
همان گونه كه از عنوان مناسبت بعضى دعاها بر مى آید، مفاهیم آنها درباره حمد و ثناى پروردگار، صلوات و درود بر خاندان رسالت، پناهجویى به درگاه خداوند قادر متعال از شر دشمنان، كید حاسدان، آفات، امراض، دردها و مشكلات است. آنچه هم كه در اوقات خاصى همچون: روز میلاد سیّدالشهدا علیه السلام و ماه رمضان و هنگام غذاخوردن است، اهمیت این روزها و مناسبت ها و عملها و شناخت نعمتهاى پروردگار و توفیق خواهى براى اداى شكر آنهاست.
در دعاهاى مربوط به اشخاص نیز، در نامه ها و توقیعاتى كه براى اصحاب خویش و نویسندگان عریضه پاسخ مى داده، دعاى خیرى به تناسب هر شخص، درباره آنان ذكر كرده كه گویاى عنایت خاص حضرت به دوستداران اهلبیت علیهم السلام و مرتبطان با خط ولایت است.
از دعاهایى كه اشاره شد، دعاهاى شماره 4، 6، 7، 18، 21، 25 و 51، به دلیل مفصل تر بودن و مضامین بیشتر، درخور توجه ویژه است.
درنگى در آستان سه دعا
براى ژرفنگرى در مفاهیم ادعیه حضرت عسكرى علیه السلام درنگى متأمّلانه در آستان سه دعا داریم، تا با حقایقى از زبان آن حضرت آشنا شویم:
1. صلوات بر پیامبر و جانشینانش (دعاى چهارم)
عبدالله بن محمد بن عابد مى گوید:
در سامرّا در خانه حضرت ابامحمد عسكرى علیه السلام به دیدارش رفتم، سال 255 هجرى بود. از او خواستم صلوات بر پیامبر و اوصیاى آن حضرت را بر من دیكته كند تا بنویسم. كاغذ بسیار هم با خودم برده بودم. حضرت، بىآنكه از روى نوشته اى املاء كند، بر من دیكته كرد و فرمود: بنویس...
این صلوات ها نخست با درود بر خاتم پیامبران شروع شده، سپس بر امیرمؤمنان، بر حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین علیهم السلام، آنگاه بر یكایك امامان علیهم السلام و درباره هر كدام، صلواتى خاص با عبارات و اوصافى ویژه آمده است كه اشاره به ابعاد شخصیت و فضایل و مناقب هر یك از آن زبدگان عالم آفرینش دارد.
در صلوات بر پیامبر، از آن حضرت با اوصافى همچون: حامل وحى، مبلغ رسالات الهى، معلم كتاب خدا، بر پادارنده نماز و زكات و دعوتگر به دین حق یاد مى كند و از آمرزش الهى در سایه توسل به آن حضرت سخن مى گوید، كه مظهر رحمت الهى و جلوه بت شكنى و طاغوت ستیزى است و آیین او را برترین ادیان بر مى شمارد.
در صلوات بر على بن ابى طالب علیه السلام،او را به عنوان برادر، جانشین و امانت دار علم و راز رسول خدا، زبان گویاى حكمت نبوى، غمزدا از چهره پیامبر و درهم كوبنده كافران و فاجران معرفى مى كند و بر دوستان و موالیان او دعا و بر دشمنان و معاندانش نفرین مى فرستد.
در صلوات بر حضرت زهرا سلام الله علیها از مقامات والا، برگزیدگى، مظلومیت، محروم شدنش از حق و جایگاهش نزد خدا و رسول سخن مى گوید. همچنین درباره یكایك امامان علیهم السلام.
راوى مى گوید :
آن حضرت همین طور مىگفت و من مى نوشتم، تا پس از امام هادى علیه السلام به خودش رسید و توقف كرد. از او علتش را پرسیدم، فرمود: اگر نبود كه این، دینى است كه خداوند فرمانمان داده كه ادا كنیم و به اهلش برسانیم، دوست داشتم درباره خود نگویم، لیكن دین است. بنویس.
آنگاه صلوات بر خود و سپس بر امامزمان علیه السلام را بیان مى كند كه صلوات بر امام عصر طولانى تر از صلوات دیگران است. در فرازى از آن چنین آمده است:
«خداوندا عدالت را با او آشكار ساز، او را با یارى خود تأیید كن، یاورانش را یاور باش و دشمنانش را خوارگردان. به سبب او جباران كفر را در هم شكن و به وسیله او كافران و منافقان و همه ملحدان را نابود ساز، هر جا كه باشند، در خاوران و باختران، در خشكى و دریا، در دشت و كوهستان. و با وجود او زمین را پر از عدالت كن و دین پیامبرت را غالب و چیره گردان.»
2. دعاى قضاى حوائج (دعاى ششم)
حِمْیَرى نقل مى كند:
خدمت آن حضرت بودم، نامه اى از زندان به دست امام عسكرى علیه السلام رسید كه یكى از هواداران حضرت نوشته بود و از سنگینى كُنْد و زنجیر و بدرفتارى حكومت و پریشان حالى خود شكوه كرده بود. امام عسكرى علیه السلام ضمن دعوت او به صبر و مقاومت و آزمایش دانستن اینگونه مصائب و یادآورى پاداش هاى الهى آن، دستور داد كه عریضهاى به خداوند بنویسد و آن را به حرم امام حسین علیه السلام بفرستد و آن را در آن محل شریف به خداوند عرضه دارد. متن آن عریضه و شكوائیه به درگاه خدا چنین باشد: «الى الله الملك الدّیّان...»(1)
در این دعا، ضمن ستایش هاى بلندى كه از مقام رُبوبى شده، از رنج و گرفتارى خویش و پناه جویى به درگاه الهى و استغاثه به حضرت پروردگار سخن گفته است. در بخشى از این دعا، ادعا نامه اى بر ضد حكومت جباران و ستمگران است. و اینكه آنان در زمین، سلطه یافته و دینداران را به بازیچه گرفته اند و اموال عمومى و بیت المال مسلمین را صرف عیاشى، موسیقى و مُطربى مى كنند و صاحبان حق را از حقوقشان محروم مى سازند و با سلطه جبارانه خویش، ذلیلان الهى را عزت مى بخشند و عزیزان خدایى را خوار مى سازند و در پشت درهاى بسته، حجاب ها و دربان ها، خود را از دسترس نیازمندان دور نگه مى دارند تا خیرشان به كسى نرسد... «انّه قد علا الجبابرةُ فى ارضك و ظَهَروا فى بلادك...»
در ادامه، حاجات خود را از خدا مى خواهد و خواستار رهایى و نجات است و تنها تكیه گاهش را هم خدا مى داند كه امید هر محروم و بى پناه است. همچنین درودهاى بلندى بر پیامبر اكرم و خاندان او و برخى خواسته هاى دیگر بیان شده است.
این دعا و شكوائیه ـ كه آموزش امام عسكرى علیه السلام به یك زندانى سیاسى علوى در عصر طواغیت عباسى است ـ به نوعى، كیفرخواست علیه حكام جائر است كه از دین و مسلمانى، نامش را یدك مى كشند و به بدترین شیوه هاى ظالمانه و غیر اسلامى، بر امت مسلمان حكم مى رانند و پاكان و حقطلبان را به بند مى كشند.
3. دعاى قنوت (دعاى 25)
این دعا، بُعد سیاسى قوى ترى دارد. گروهى از مردم قم در سامرّا خدمت آن حضرت مى رسند و از بدرفتارى و ستم هاى «موسى بن بُغا»، كه حاكم بر آنان بوده است، گلایه و شكایت مى كنند. امام حسن عسكرى علیه السلام به آن مظلومان یادآور مى شود كه از «سلاح دعا» بهره بگیرند و در قنوت هاى نمازشان این دعا را بخوانند: «الحمدلله شكرا لنعمائه و استدعاءً لِمزیده...»(2)
دو خط روشن و برجسته در كلیت این دعاى مبسوط و ژرف، دیده مىشود: یكى، خط نفرین بر ستمكاران و غاصبان و دیگرى، خط دعا براى عدالت گستران و حق طلبان.
مثل هر دعاى دیگر، آغاز آن با حمد و ثناى الهى و برشمردن نعمت هاى او و درود بر پیامبر خاتم و خاندان اوست. سپس ورود به عرصه نیاز خواهى، حاجت گسترى، درددل و مناجات با پروردگار. آنگاه شكایت به درگاه خدا از سلطه نا اهلان و گسترش ظلم و انحراف و حكومتِ آنان كه نه امین بر دین و نه مورد اعتماد بر دنیا و اموالاند، حكومت حقه اهلبیت را غاصبانه تصرف كرده اند و آن را دست به دست مىگردانند و در بیت المال، به دلخواه عمل و مصرف مى كنند و با حق محرومان، یتیمان و بیوه زنان، آلات و ابزار موسیقى و لهو و لعب و عیاشى مىخرند و اهل ذمّه را بر مسلمانان مسلط ساخته اند و كارها را به دست فاجرانِ بىدین و بى رحم سپرده اند و هر چه مى خواهند، مى كنند و هر حریمى را مى شكنند.
در ادامه، از خداوند مى خواهد كه شوكت و عظمتشان را بشكند، پرچمشان را سرنگون و كاخهایشان را ویران سازد، خورشیدشان را تیره و یادشان را محو كند و با سنگ حق، مغز آنان را متلاشى كند و رعب و وحشت بر دلهایشان افكند و نسل آنان را براندازد و وحدتشان را از هم بپاشد و شرمسار، سرشكسته، خوار و رسوا گرداند.
در فصل دوم این دعاى بلند، درخواست امام آن است كه حق و عدل، آشكار و رایج گردد و در سایه عدالت و داد، دلها زنده، افكار منسجم، حدود الهى برپا، گرسنگان و محرومان سیر و كامیاب گردند. درخواست اینكه ما در دولت حق و عدل، تلاشگر و عدالت گستر و حق محور باشیم و پناه و مأمنى براى پیروان دین خدا گردیم.
سپس از هر كس كه دعوتگر به حق و منادى عدالت و پناه مظلومان و سدى در مقابل تبهكاران و جانیان باشد، به نیكى یاد كرده و در حقشان دعا مى كند و نصرت، غلبه و شوكت آنان را از خدا مى طلبد كه تنها و تنها براى خدا و اداى وظیفه، هر سختى را تحمل مىكنند و رنج سفر وغربت و دورى از خانواده را براى اجراى احكام الهى تحمل مىكنند و مردم را به «توحید ناب» در فكر و عمل فرا مى خوانند و قیام به امر الهى دارند.
طبعا نمونه اعلا و فرد شاخص اینگونه حق طلبى و عدالت گسترى، حكومت حقه حضرت مهدى علیه السلام است كه نوید آن داده شده و خود حضرت عسكرى(عليه السلام) و پیروان او هم چشم به راه ظهور آن سپیده روشن ایمان بودند.
دعا، بسیار عالى و بلند، داراى نكات عرفانى ژرف و اشارات لطیف است كه شرح و بسط آن در این مختصر نمى گنجد.
امام عسكرى علیه السلام در پایان، از خداوند مى طلبد كه در سایه حكومت مردان خالص و بندگان صالح، همه آفاق، سرشار از عدالت و رحمت باشد و خداوند، درجات والا و پاداش هاى عظیم به آنان عطا كند.
این، نگاهى گذرا به سه دعا از ادعیه نورانى امام حسن عسكرى علیه السلام بود. باشد كه از مكتب عرفانى معصومان علیهم السلام درس عبادت و نیایش بیاموزیم و در زندگى، گام جاى گام آنان نهیم.
_*__*__*__*__*__*__*__*__*__*__*__*__*__*__*_
1. متن این دعا در بحارالانوار (ج 99، ص 238، ح 5) نیز آمده است.
2. و نیز ر.ك: همان، ج 82، ص 229/ حیاةالامام الحسن العسكرى، باقر شریف القرشى، ص 205